Kontynuując poszukiwania mające na celu odnalezienie wszelkich, choćby
najmniejszych poobozowych śladów, które byłyby pomocne w rekonstrukcji po-wojennej
historii obozu, poprosiłam Pana Sławomira Gawlika, pracownika Muzeum Tradycji
Niepodległościowych, instytucji partnerskiej w ramach projektu, o zebranie danych na
temat: 4 krzeseł z obozu, oddziałów Armii Czerwonej stacjonującej w poobozowych
budynkach, jednego ze zdjęć z zasobów MTN oraz osiedla, które zostało wybudowane
w miejscu dawnego obozu.
Wyniki prac historyka z MTN poniżej. Mogą stanowić bazę do dalszych poszukiwań dla
specjalistów oraz entuzjastów historii. Pomimo zakończenia projektu, kontynuujemy je,
m.in. w Centralnym Archiwum Wojskowym (CAW).
(Urszula Sochacka – kierownik projektu)
Opis kwerendy dot. 4 krzeseł pochodzących z obozu przy Przemysłowej,
będących na stanie Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi:
Celem zebrania informacji na temat 4 krzeseł, które w okresie okupacji trafiły do obozu
dla polskich dzieci na Przemysłowej w Łodzi, ze względu na lokalizację Febryki Mebli w
Strzegomiu/Striegauer Stuhlfabrik (aktulanie w granicach woj. dolnośląskiego),
wysłałem zapytanie do Archiwum Państwowego we Wrocławiu.
W odpowiedzi otrzymałem informację, iż w Oddziale Archiwum w Kamieńcu
Ząbkowickim (Plac Kościelny 4, 57-230 Kamieniec) zachowały się akta zespołów:
84/782/0 Inspekcja Przemysłowa w Świdnicy oraz 84/544/0 Akta miasta Strzegomia, w
których znajdują się jednostki aktowe dotyczące funkcjonującej na terenie Strzegomia
firmy Striegauer Stuhlfabrik (Ernst Jaekel Stuhlfabrik). Materiały archiwalne z lat 1883-
1944 obejmują między innymi: dokumentację techniczną (projektową) budynków
fabrycznych, korespondencję dotyczącą zagadnień związanych z BHP w zakładzie
pracy oraz regulaminy pracy.
Równoczesne poszukiwania publikacji w ww. temacie, w bibliotece muzealnej MTN w
Łodzi, nie przyniosły oczekiwanego rezultatu.
Po wytypowaniu placówek zagranicznych, wysłałam zapytania do: Bundesinsitut für
Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa, Stadtarchiv Lübbeck (z
archiwum w tym mieście od 1966 współpracują osoby dawniej zamieszkujące
Strzegom), Schlesischen Museum zu Görlitz, Bundesarchiv in Berlin oraz Verband der
Deutschen Möbelindustrie e.
Na pytanie o dostępność materiałów dot. Striegauer Stuhlfabrik, otrzymałem informacje
(z Stadtarchiv Lübbeck, Schlesischen Museum zu Görlitz, Lansarchiv Nordhein
Westfalen, Bundesinsitut für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen
Europa), które niestety nie uzupełniły o dodatkowe informacje wiedzy o okolicznościach
transportu krzeseł Striegauer Stuhlfabrik do obozu dla polskich dzieci na Przemysłowej
w Łodzi.
Opis kwerendy dot. oddziałów Armii Czerwonej stacjonujących po zakończeniu
wojny w dawnych budynkach obozowych:
Celem odnalezienia np. zdjęć dokumentujących teren dawnego obozu na
Przemysłowej, w okresie, gdy w dawnych zabudowaniach obozowych stacjonowały
oddziały Armii Czerwonej, w pierwszej kolejności postanowiłem zidentyfikować ww.
oddziały. Szczątkowych informacji dostarczył przegląd publikacji w temacie Armii
Czerwonej w Łodzi, wykonany w bibliotece muzealnej MTN w Łodzi, który objął
nastepujące książki:
“Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939-1945" autorstwa Bolesława Dolaty i
Tadeusza Jurgi, Warszawa 1977 (odnosząca się do sprawy wyzwolenia miasta Łodzi w
dniu 19 stycznia 1945 roku).
„Rok 1945 w Łodzi. Studia i szkice” pod red. Joanny Żelazko, Łódź 2008 (informacja m.
in. o 18 pułku NKWD).
Przemysław Waingertner, “Czwarta stolica. Kiedy Łódź rządziła Polską” (1945-1949),
Łódź 2019.
“Tajemnice walizki generała Sierowa. Dzienniki pierwszego szefa KGB 1939-1963”,
Wydawnictwo REA-SJ.
Celem dalszych poszukiwań, na podstawie informacji pozyskanych z ww. publikacji,
wytypowałem wojskowe ośrodki archiwalne pod kątem możliwości uzyskania
materiałów dotyczących jednostek radzieckich stacjonujących w Łodzi w 1945 roku.
Wystosowałem zapytanie do Pracowni Informacji Naukowej Centralnego Archiwum
Wojskowego Biura Historycznego odnośnie jednostek polskich rozlokowanych w rejonie
Marysina i Arturówka oraz materiałów dotyczących jednostek radzieckich
stacjonujących w Łodzi, oraz zapytanie do prof. Witolda Jarno odnośnie materiałów
dotyczących jednostek Armii Czerwonej stacjonujących w Łodzi. Skontaktowałem się z
Centralnym Archiwum Wojskowym i Archiwum Wojskowym w Oleśnicy odnośnie 77
paplot z $ DAPlot stacjonującego na Marysinie.
Ogólne zapytanie w sprawie materiałów dotyczących jednostek Armii Czerwonej
stacjonujących w Łodzi w 1945 roku wystosowałem do wytypowanych wcześniej
instytucji archiwalnych znajdujących się na terenie Federacji Rosyjskiej potencjalnie
dysponujących zbiorami dokumentacji wojskowej jednostek armii ZSRR:
- Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego/RGVA w Moskwie przy ulicy
Admirała Makarowa,
- Archiwum Państwowego Federacji Rosyjskiej/GRAF,
- Archiwum Zarządu Federalnej Służby Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej dla
Sankt Petersburga i Obwodu Leningradzkiego (Archiwum UFSK SPb).
Zrezygnowalem z wysyłania zapytania mailem na rzecz tradycyjnej korespondencji do
wcześniej wytypowanych:
- do Rosyjskiego Archiwum Ministerstwa Obrony Rosyjskiej Federacji w Podolsku
k. Moskwy,
- do Archiwum Państwowego Federacji Rosyjskiej w Moskwie.
Opis kwerendy dot. zdjęcia będącego częścią zasobów MTN, prezentującego
moment rozdzielania chleba (jak możemy przeczytać z muzealnego opisu
zdjęcia):
Ponieważ ww. zdjęcie robi wrażenie “ustawianego”, a ujęte na nim postaci są dobrze
widoczne, zostałem poproszony o przeprowadzenie identyfikacji prezentowanych na
fotografii osób oraz miejsca. Konsultacje z głównym Inwentaryzatorem MTN dot. fot. I-
11365 nie przyniosły rezultatów. Podobnie się miało z próbą znalezienia materiałów
dotyczących zdjęcia I-11365 na stronach internetowych United States Holocaust
Memorial Museum Archives.
Opis kwerendy dot. dokumentacji fotograficznej terenu dawnego obozu dla dzieci
polskich przy ul. Przemysłowej w Łodzi z lat 40-tych i 50-tych XX w. - dawnego
osiedla im. Włady Bytomskiej:
Poszukiwanie dokumentacji ikonograficznej i archiwalnej w Dziale Zbiorów i w bibliotece
MTN zaowocowało odnalezieniem następujących publikacji oraz informacji:
Albumy Łodzi: „Łódź” autor Jan Koprowski, Warszawa 1964 (zdj. 45, Osiedle im. Włady
Bytomskiej, zdjęcia m.in. Eugeniusza Hanemana i Zbigniewa Jarzyńskiego; późniejsze
albumy Łodzi z lat 1971 i 1973 ze zdjęciami autorstwa Z. Matuszewskiego).
W pozycjach pt. „Łódź w latach 1945-1960” pod red. Edwarda Rosseta są zdawkowe
informacje (w formie szkiców) dot. zmian zagęszczenia tkanki urbanistycznej w okolicy
ul. Tokarzewskiego (brak zdjęć z okresu lat 50-tych XX w.).
W publikacji Sylwii Kaczmarek, “Struktura przestrzenna warunków zamieszkania w
Łodzi”, Łódź 1996 jest wzmianka o etapach powstawania współczesnej zabudowy
miejskiej opracowanych przez Biuro Programowania i Projektowania Rozwoju Łodzi.
Zapytania dot. interesującego mnie zagadnienia wysłałem także do Pana
Ciarkowskiego, pracownika naukowego UŁ oraz do Pana Bolesława Polewczyka jako
osoby, która ma wiedzę odnośnie tkanki urbanistycznej Łodzi sprzed kilkudziesięciu lat i
rekonstruował np. makietę Lizmannstadt Getto znajdującą się na Stacji Radegast.
Ww. poszukiwania nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.
(kwerendy przeprowadził Sławomir Gawlik - kustosz oraz bibliotekarz MTN)
NAGRANIA DŹWIĘKOWE Z PROCESU EUGENII POL
IPN Ld 573/1 t. 1-24 - nagrania dźwiękowe z procesu przed Sądem Wojewódzkim w
sprawie karnej przeciwko: Pol/Pohl Eugenia, wychowawca i nadzorca niemieckiego
obozu dla dzieci i młodzieży przy ul. Przemysłowej w Łodzi - opis:
IPN Ld, 503/106, t. 1-23, Akta w sprawie karnej przeciwko: Pol/Pohl Eugenia, wychowawca i
nadzorca niemieckiego obozu dla dzieci i młodzieży przy ul. Przemysłowej w Łodzi, oskarżona o
uczestnictwo w zabójstwach oraz fizyczne i psychiczne znęcanie się nad więźniami obozu, tj. o
czyny z art. 1 pkt 1 Dekretu PKWN z dnia 31-08-1944 r. oraz IPN Ld 504/1 t. 1-23, Akta
śledztwa przeciwko: Pol Eugenia, imię ojca: Jan, data urodzenia 23-02-1923, podejrzanej o to,
że w latach 1942-1944 jako nadzorczyni w obozie pracy przymusowej dla dzieci i młodzieży w
Łodzi brała udział w zabójstwach osadzonych, tj. o przestępstwo z art. 1 pkt 1 dekretu z dnia
31-08-1944r. – ww. wartościowe pod wieloma względami dokumenty procesowe, w formie
pisanej/drukowanej, nabierają dodatkowego wymiaru, gdy zestawić je z nagraniami
dźwiękowymi z procesu (IPN Ld 573/1 t. 1-24).
Odnalezienie nagrań jest możliwe, dzięki IPN-owskiej przeglądarce, dostępnej na miejscu w
instytutowych czytelniach. Przy sygnaturach znajdziemy krótki opis zawartości nagrań. Niestety
ich słaba jakość techniczna (fragmenty są słabo słyszalne lub niesłyszalne – powodem może
byc miejsce ustawienia sprzętu rejestrującego w sali sądowej, wiek taśm lub ich niefachowe
przechowywanie/zbyt późne zabezpieczenie w formie plików elektornicznych), brak chronologii
(kolejne numery plików nie odpowiadają kolejności źródłowych taśm), objętość (każdy z plików
trwa średnio ok. 1 godzinę, a najczęściej na sygnaturę składają się 2 pliki dźwiękowe), brak
transkrypcji (przesłuchiwałam je przez wiele miesięcy, także z racji ładunku emocjonalnego, jaki
ze sobą niosą) oraz zaporowa cena ewentualnego udostępnienia (4zł/1 minutę, co przy
materiale o objętości ok. 48-godzin…) są dużą przeszkodę, jednak, w mojej opinii, stanowią
bardzo wartościowy materiał archiwalny, który może być interesujący zarówno dla historyków,
jak i dla specjalistów innych dziedzin, z psychologiami i socjologami w pierwszej kolejności.
Oddają atmosferę panującą w sali sądowej i pozwalają próbować wyobrazić sobie przebieg
rozprawy (układ przestrzenny miejsca, lokalizację osób uczestniczących, ich zachowanie, rytm
kolejnych przesłuchań), ale przede wszystkim o wiele lepiej niż materiał w formie
pisanej/drukowanej ujawniają strategie dyskursywne stosowane przez uczestników rozprawy.
Na naszej stronie prezentujemy fragment nagrania dźwiękowego (Ld_573_1_t. 20, strona 1.,
TC początkowy: 15’10” – źródło – Archiwum IPN), dzięki któremu możemy uczestniczyć w
procesie przeciwko Eugenii Pol, w momencie składania pierwszych zeznań przez biegłego
Romana Hrabara. Bezpośrednio przed udostępnianym fragmentem, świadek przedstawia się
jako 63-latek, doktor nauk politycznych PAN, adwokat. W wybranym przeze mnie fragmencie dr
Hrabar jest pytany o kwestie związane z nazwą obozu, m.in. komentuje też pismo Pohla do
Heydricha, w zakresie dot. nielicującej z powagą funkcji SS-mana czynności pilnowania małych
dzieci w obozie. Wspomniany dysonans jest bardzo ważny w kontekście nie-zaszeregowania
obozu przy Przemysłowej do obózów nie-koncentracyjnych. Dla porównania – udostępniamy
także skan wspomnianego dokumentu, który można także znaleźć na naszej stronie w zakładce
“Rekonstrukcja historii obozu”: https://www.obozprzyprzemyslowej.pl/rekonstrukcja-historii-
obozu-2
30.05.1942
Dotyczy: Urządzenia obozu dla młodocianych polskiego pochodzenia.
[…]
Do
Szefa Policji Bezpieczeństwa i SD
SS-Obergruppenführer Heydrich,
albo zastępcy pełniącego funkcje
[…]
Na poczynione przez Pana propozycje w piśmie z dnia 23.5.41 […] – przejęcia opracowania
budżetu i budowy młodzieżowych obozów ochronnych wyraziłem zgodę pismem z dnja 18.6.41
[…]
Założyłem przy tym, że do wymienionych obozów będą kierowani młodociani tylko o dolnej
granicy wieku lat 16. […]
Z tego wnoszę, że Pan uważa za niezbędnie potrzebne urządzenie oddzielnego policyjnego
obozu przejściowego dla młodszych dzieci polskich […]
Taki obóz różni się zupełnie od zwykłych obozów młodzieżowych dla wychowanków w wieku
powyżej 16 lat. Użycie członków Jednostki-SS do wychowania i pilnowania dzieci jest w żaden
sposób nie do przyjęcia.
(Urszula Sochacka - kierownik projektu)
WYNIKI KWEREND
WYNIK KWEREND
Domyślna treść artykułu.
W każdym nowo utworzonym artykule pokaże się wpisany tutaj tekst. Wpisz więc tutaj domyślną treść nowego artykułu lub instrukcję dodawania nowego artykułu dla swojego klienta.
Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt
Niemiecki obóz dla polskich dzieci