(teksty i zdjęcia - Bartłomiej Rosiak - student Filologii Polskiej i Psychologii UŁ, absolwent SP 81 w Łodzi)

Materiały dot. obozu poza szkolnymi publikacjami

            W trakcie analizy materiałów archiwalnych w Szkole Podstawowej nr 81 im. Bohaterskich Dzieci Łodzi w Łodzi natknięto się na materiały, które nie stanowiły kronik, ale dotyczyły tylko jednego wydarzenia w historii szkoły. W dużej części są to luźne kartki, które pozostawiono w tej samej okładce, jednak są one powiązane tematycznie (dotyczą obozu), zatem można przypuszczać, iż jest to działanie celowe. Nie wiadomo jednak, czy to autorzy kronik dokonali takiego przyporządkowania. Przypuszczać można, iż jest to porządek nadany przez osoby, które opracowywały archiwa (przy okazji przygotowywania publikacji z okazji 35- oraz 50-lecia szkoły).

Odsłonięcie wystawy poświęconej historii obozu

            Księga, w której znajdują się informacje dotyczące odsłonięcia wystawy poświęconej historii obozu, rozpoczyna się dwoma obrazami wykonanymi przez uczniów (są narysowane ręcznie):

a) Szkoła Podstawowa nr 81 im. Bohaterskich Dzieci Łodzi w Łodzi (napis) wraz z logo Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (zob. zdjęcie: Wstęp1);

b) Godło Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wraz z napisem Uczymy się żyć i pracować dla POLSKI LUDOWEJ, dn. 1.VI.1966 (zob. zdjęcie: Wstęp2);

Następnie zawarto informację o odsłonięciu wystawy poświęconej historii obozu przy ulicy Przemysłowej – zamieszczono informację prasową wraz z fotografiami, które były dołączone do notki prasowej (zob. zdjęcie: Otwarcie wystawy- artykuł 1,2,3).

Chronologicznie można przyporządkować tę informację do kronik, które opisują rok 1966, bowiem otwarcie wystawy towarzyszyło nadaniu szkole imienia Bohaterskich Dzieci Łodzi.

Odsłonięcie Pomnika Martyrologii Dzieci w Łodzi

            W tej samej księdze zamieszczono informacje dotyczące odsłonięcia Pomnika Martyrologii Dzieci, jednak są to informacje zdawkowe, a ich wartość historyczna uwarunkowana jest głównie dołączonymi do nich zdjęciami spod pomnika (zob. zdjęcie: Młodzież pod pomnikiem 1,2).

W dniu odsłonięcia pomnika (9 maja 1971 roku), zgodnie z załączonym dokumentem, uczniowie pełnili warty przed monumentem (zob. zdjęcie: Odsłonięcie pomnika martyrologii- informacja w kronice). Za wartowanie otrzymywali pochwały od Samorządu Uczniowskiego SP 81 (zob. zdjęcie: Podziękowanie za dyżur pod pomnikiem).

Chronologicznie tę informację należałoby umieścić w kronice opisującej wydarzenia z roku 1971.

Publikacja XXXV- lecie Szkoły Podstawowej nr 81

            Publikacja XXXV-lecie Szkoły Podstawowej nr 81 im. Bohaterskich Dzieci Łodzi w Łodzi powstała w ramach rocznicy utworzenia szkoły w roku 1996 i ukazała się prawdopodobnie 24 maja. Nie jest to pewne, jednak właśnie ta data widnieje na stronie tytułowej dokumentu (zob. zdjęcie: Publikacja na 35 lat1), zatem przyjmijmy ją umownie jako datę, kiedy opracowanie ukazało się. Autorzy dokumentu są nieznani, brak informacji o nich w jakimkolwiek miejscu publikacji, nie ma także żadnych zapisów o powstaniu tego tekstu w szkolnych kronikach. Nie wiemy też, jaki był jego nakład, brak informacji o dystrybucji go w środowisku szkolnym czy pozaszkolnym.

           W publikacji zawarto informacje o okolicznościach utworzenia szkoły, przekształceniach związanych z kolejnymi reformami oświatowymi, a także wyraźnie zaznaczono tradycję historyczną szkoły oraz wartości patriotyczne, jakimi kieruje się przy wychowywaniu młodych pokoleń. Pojawiają się informacje o nadaniu patrona szkole, stworzeniu izby pamięci, a także kolejnych nagrodach dla szkoły za edukację historyczną i pamięć o ofiarach obozu. Tekst o trudnej historii miejsca, w którym znajduje się szkoła, ilustrowany jest zdjęciami: Pomnika Martyrologii Dzieci autorstwa Jadwigi Janus (zob zdjęcie: Publikacja 2,3);

         Izby Pamięci w SP 81 (unikatowe zdjęcie – zostało ono wykonane jeszcze w dawnej siedzibie szkolnego muzeum, gdzie onegdaj znajdowała się sala gimnastyki korekcyjnej, a dziś usytuowano tam salę lekcyjną. Jest to pierwsze pomieszczenie po prawej stronie od wejścia do szkoły) - (zob. zdjęcie: Dzieci w izbie);

        Romualda Łodwiga (słynnego nauczyciela historii oraz wicedyrektora SP 81, pomysłodawcy Izby Pamięci) - (zob. zdjęcie: Romuald Łodwig);

       Edwarda Wojtysiaka (kierownika szkoły w 1967 roku) wraz ze sztandarem SP 81 (zob. zdjęcie: Sztandar szkoły w publikacji).

      Dokument ten stanowi niejako skróconą kronikę szkoły, zapisano w niej bowiem najważniejsze informacje z historii działalności placówki. Jest ona opracowana, według Bożeny Będzińskiej-Wosik – ówczesnej polonistki, a dziś dyrektorki – na podstawie kronik szkolnych prowadzonych przez niektóre roczniki uczniów. Można dać wiarę takim tezom, zważywszy dodatkowo na styl językowy, jakim są pisane niektóre części omawianej tu publikacji okolicznościowej. Istnieją bowiem fragmenty, których stylistyczna deszyfracja nie nastręcza odbiorcy większych trudności i odnosi jego wrażenia wprost do stylistyki komunistycznej (szczególnie jest to wyraźne w dyskursie patriotycznym czy historycznym). Zaznaczyć jednak trzeba, że w publikacji da się wyróżnić także fragmenty o stylistyce neutralnej (tj. niepolitycznej).

       Analizując XXXV-lecie Szkoły… można bez trudu dojść do wniosku, że dokument powstały z okazji 50-lecia placówki – Historia Szkoły Podstawowej nr 81 im. Bohaterskich Dzieci Łodzi – jest niemal dosłownym odwzorowaniem omawianej tu quasi-kroniki i określać go można jako jedynie digitalizację zapisów sprzed piętnastu – wówczas – lat. Według Bożeny Będzińskiej-Wosik autorkami tego przedsięwzięcia były wówczas: Aleksandra Filipowicz oraz Barbara Świecka (nauczycielki historii oraz języka polskiego, dziś już niepracujące w placówce).

      Ciekawe jednak zdaje się znalezisko, które nie znajdowało się w tej rocznicowej publikacji, ale było w jednej teczce wraz z nią. Są to: Fragment wpisu sekretarza PZPR Łódź-Bałuty z dnia 23.03.1980 roku – podziękowania dla społeczności SP 81 za umożliwienie poznawania historii obozu (zob. zdjęcie: Podziękowanie od KC PZPR) oraz Wiersz Romana Chłosty Pęknięte serce (zob. zdjęcie: Wiersz). Autor wiersza nie jest jednak znany ani nikt o ty imieniu i nazwisku nie przewija się przez kroniki, które przetrwały do dziś. Oba te dokumenty zostają załączone do publikacji z uwagi na wspólne przechowywanie w archiwum szkolnym, co może być efektem pomyłki, ale równie dobrze może mieć jakiś związek z dokumentem.

 Księga pamiątkowa - Historia szkolnego muzeum

          Księga pamiątkowa Historia szkolnego muzeum jest księgą specjalną, poświęconą jedynie historii szkolnego                        muzeum - dziś popularnie nazywanego Izbą Pamięci (zob. zdjęcie: Strona tytułowa).

         Księga rozpoczyna się trzema rysunkami:

• Dwoma rysunkami logo Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (zob. zdjęcia: Logo

• Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa 1, 2),

• Rysunkiem logo Odznaki Honorowej Miasta Łodzi (zob. zdjęcie: Odznaka honorowa rysunek).

Pierwszy wpis w księdze (zob. zdjęcie: ) jest dłuższą notką odnoszącą się do historii założenia szkolnego muzeum. Przywołano w niej daty i fakty z przeszłości muzeum. Zamieszczono także statystyki dotyczące wycieczek do muzeum (stan na 24.01.1989 roku). Wspomniano o wybitnych gościach oraz oficjelach z całego świata, którzy zwiedzali Izbę w ramach Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci, które miało miejsce w Warszawie. Opisane w kronice są także wydarzenia takie jak: nadanie szkole patrona Bohaterskich Dzieci Łodzi, stworzenie ekspozycji, nagrody dla muzeum (m.in. w konkursie Dzieci Polsce – Polska Dzieciom). Z księgi wynika także, że szkolne muzeum współpracowało ze ZBoWiDem oraz kołem byłych więźniów oraz Łódzkim Domem Kultury (zob. zdjęcie: Kronika izby 2). Autorzy wpisu wspominają także o corocznym konkursie Najlepszy przewodnik po szkolnym muzeum. To właśnie jego wyniki stanowią większość wpisów. Zamieszczono także informację o nagrodach – przyznaniu medalu Serce Dziecku Kołu Byłych Więźniów (zob. zdjęcie: Wniosek o medal) oraz Szkole Podstawowej nr 81 (materiał prasowy dołączony do księgi - zob. zdjęcia: Informacja o przyznaniu medalu1,2) oraz dołączoną do tego krótką informację, kto odbierał

nagrodę w imieniu szkoły – R. Łodwig oraz ówczesna dyrektorka B. Pszczółkowska) - (zob.

zdjęcie: Medal dla szkoły). Napisano też o zwycięstwie w Wojewódzkim Konkursie Izb Pamięci Narodowej i Tradycji Szkoły w 1991 roku (zob. zdjęcie: Konkurs izb). Na podkreślenie zasługuje także fakt, iż w trakcie Święta Szkoły (pisownia zachowana za autorami księgi) 22 kwietnia 1988 roku wręczono Nagrody Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej dziewięciorgu przewodnikom po szkolnym muzeum (wśród nich był tylko jeden chłopiec, ale w tym konkursie na ogół zwyciężały dziewczęta). W omawianej publikacji znajduje się tylko jedno zdjęcie – dwojga przewodników po Izbie (zob. zdjęcie: Przewodnicy zdjęcie z izby).

Muzealna kronika zawiera wpisy dotyczące konkursów na przewodnika od roku szkolnego 1985/1986 (wówczas odbył się pierwszy konkurs) do 1996/1997 (ostatni konkurs). Notatką
o wynikach konkursu w roku 1996 kończy się kronika.

Kronika szkolna z lat 80. XX w.

            Zakres chronologiczny tej kroniki to lata osiemdziesiąte. Jej prowadzenie rozpoczyna się w roku 1983 i kończy się w1987. W tym okresie przypadała rocznica istnienia placówki – XXV- lecie SP 81, która miała miejsce w 1985 roku i jest to jedyny wpis, który porusza kwestię upamiętnienia obozu.

Rocznicowy wpis opatrzono nagłówkiem 25- lat szkoły 81 (zob. zdjęcie: 25 lat szkoły nagłówek) a obok niego umieszczono rysunek Pomnika Martyrologii Dzieci, który jest otoczony drutem kolczastym (zob. zdjęcie: Symbol pomnik). W artykule kronikarskim wspomniano o upamiętnieniu obozu (utworzenie ekspozycji, nadanie patrona, opieka nad pomnikiem), a do wspomnianych opisów dołączono archiwalne zdjęcia, które nie pojawiły się we wcześniejszych kronikach: zdjęcie Apolonii Szkudlarek, byłej więźniarki obozowej, która była obecna na uroczystości otwarcia izby pamięci w 1981 roku (zob. zdjęcia: Apolonia Szkudlarek 1,2) oraz zdjęcia z Izby Pamięci przedstawiające makietę obozu oraz ziemię z terenu obozu (zob. zdjęcia: Zdjęcia z izby 1,2).

Do artykułu dołączono także obszerne załączniki w postaci tekstów wierszy o tematyce obozowej (m.in. wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Elegia o…[chłopcu polskim]) - (zob. zdjęcia: Poezja obozowa 1,2,3,4,5,6,7,8,9).

W kronice zamieszczono również informację o uhonorowaniu szkoły Odznaką Honorową Miasta Łodzi za wkład w rozwój województwa miejskiego łódzkiego oraz wzorową opiekę nad Pomnikiem Martyrologii Dzieci, pamięć o historii obozu przy ulicy Przemysłowej. W trakcie uroczystości nadano sztandarowi specjalne odznaczenie (zob. zdjęcie: Odznaka honorowa dla szkoły- sztandar), a głos zabrali przedstawiciele komunistycznej egzekutywy łódzkiej (zob. zdjęcie: Przedstawiciel PZPR/naczelnik dzielnicy- zob. zdjęcia: nr 2 i 3), byli obecni także byli więźniowie obozu, co dokumentują zdjęcia (zob. zdjęcia: Odznaka honorowa dla szkoły 1,2,3,4). W artykule kronikarskim zacytowano także fragment przemówienia przewodniczącego Koła Byłych Więźniów Obozu przy ul. Przemysłowej (zob. zdjęcie: Fragment przemówienia byłego więźnia).

W kronice zawarte są również dwa wpisy grup, które zwiedzały szkolną wystawę oraz zapoznały się z historią obozu. Była to grupa uczniów z Białej k. Zgierza oraz byli więźniowie (zob. zdjęcia: Podziękowania od więźniów, Podziękowania od szkoły).

W publikacji brak innych wpisów związanych z historią obozu. Prowadzenie kroniki zakończyło się w czerwcu 1987.

Kronika szkolna z przełomu lat 60. i 70. XX w.

            Kronika była prowadzona w latach 1968-1973. We wpisach wyczuwalna jest narracja komunistyczna a została wykonana z pełną starannością – zarówno graficzną, jak i językową (niewiele pojawia się w niej błędów językowych czy potknięć w zapisie).

Przestrzeń czasowa, do której odnosi się omawiana kronika, zdominowana jest przez działania związane z upamiętnieniem obozu przy ulicy Przemysłowej. Po nadaniu szkole patrona trwały przygotowania do wystawienia oraz późniejszego odsłonięcia Pomnika Martyrologii Dzieci.

W 1968 roku odnotowano pierwszy wpis dotyczący szeroko pojętej dyskusji o obozie i jego upamiętnieniu. Wtedy bowiem trwały masowe zbiórki pieniędzy na rzecz budowy pomnika, który ostatecznie stanął w 1971 roku w Parku Promienistych nieopodal szkoły (dziś Szarych Szeregów). W tekście nie został on jednak nazwany Pomnikiem Martyrologii Dzieci czy Pomnikiem Pękniętego Serca, ale nazwano go Pomnikiem Walki i Męczeństwa Dzieci Łódzkich.

Uczniowie, podobnie jak już kilka lat wcześniej, zbierali makulaturę, która następnie była sprzedawana, a dochód ze sprzedaży przekazywano na rzecz postawienia obelisku. Zbiórka znów stała się wydarzeniem społecznym i pojawiła się o niej notka prasowa –Na Pomnik Walki i Męczeństwa Dzieci Łódzkich (zob. zdjęcie: Na Pomnik Walki i Męczeństwa Dzieci Łódzkich).

W kronice sporządzono także wykaz, ile kilogramów papierów przynieśli uczniowie z poszczególnych klas, by dochód uzyskany z ich sprzedaży przekazać na rzecz budowy monumentu (zob. zdjęcie: Wkład poszczególnych klas).

Następny wpis, który odnosi się do działań wokół obozu, dotyczy już odsłonięcia pomnika. Trzeba wobec tego odnotować jeszcze, iż przez kilka lat (1968-1971) nie pojawił się w kronice ani jeden wpis, który odnosiłby się do sprawy upamiętnienia małych ofiar – Bohaterskich Dzieci Łodzi.

Artykuł dotyczący odsłonięcia pomnika Martyrologii Dzieci i ozdobiony jest kaligrafowanym tytułem Odsłonięcie pomnika martyrologii dzieci, a jego styl jest niezwykle patetyczny. Występują w nim formy czasowników w pierwszej osoby liczby mnogiej: wiemy, zdajemy sobie sprawę, na nas spoczywa (zob. zdjęcia: Nagłówek, Odsłonięcie pomnika 1,2,3). Do artykułu dołączono pamiątki z odsłonięcia pomnika – okolicznościową pieczęć oraz znaczek pocztowy (zob. zdjęcie: Pamiątki z odsłonięcia).

Od roku 1971 nie pojawił się żaden wpis związany z obozem, a kronika została zamknięta w roku szkolnym 1972/1973 - ostatni wpis dotyczy pożegnania ze szkołą i wakacji w 1973 roku.

         Kronika szkolna z lat 60. XX w.

         Kronika prowadzona była w latach sześćdziesiątych (1963-1969) przez uczniów Szkoły Podstawowej nr 81 im.                             Bohaterskich Dzieci Łodzi w Łodzi. W publikacji pojawiają się zapisy, których autorami są uczniowie, a niekiedy są one             uzupełnione fotografiami nieznanego autorstwa - prawdopodobnie są to zdjęcia wykonane przez społeczność szkolną.             W kronice zamieszono także notki prasowe, które dotyczyły pracy szkoły czy upamiętniania historii obozu przy ulicy                 Przemysłowej.

         Kronika dokumentuje ważne wydarzenia w dziejach szkoły, które przypadały na ten okres. Warto bowiem                                       przypomnieć, iż lata 60. były czasem intensywnych prac nad upamiętnieniem ofiar obozu, a w działania te                                         zaangażowano społeczność szkolną SP 81.

         Opisane w publikacji wydarzenia, mające związek z historią obozu, to:

• Zmiana patrona placówki z Juliana Marchlewskiego na Bohaterskich Dzieci Łodzi, której towarzyszyły uroczystości miejskie (zob. zdjęcia: Przygotowania do nadania patrona 1,2 oraz Nadanie imienia 1,2,3,4,5.),

        dołączono także fotografie z uroczystości (zob. zdjęcia Nadanie imienia- społeczność szkolna, Nadanie imienia-                            sztandary, Przekazanie sztandaru 1,2; Społeczność 2,3; Sztandar 3,4,5,6; Trybuna),

        oraz artykuły prasowe relacjonujące przebieg uroczystości (zob. zdjęcia: Art1, Manifestacja
       w miejscu byłego obozu dla dzieci 1,2,3,4; Martyrologia dzieci nie pójdzie w zapomnienie, Młodzież poznaje okrutną                 historię 1,2,3;  Upamiętnienie męczeństwa dzieci 1,2.)

        W kronice zawarto także  podziękowania społeczności uczniowskiej dla oficjeli, którzy przybyli na uroczystość nadania          patrona (zob. zdjęcia: Podziękowania szkoły dla władz, Adresaci podziękowań);

• Otwarcie wystawy poświęconej historii obozu (działanie towarzyszące uroczystości nadania patrona) – (zob. zdjęcia: Artykuł fotografia z wystawy);

• Przygotowania do wzniesienia Pomnika Martyrologii Dzieci autorstwa Jadwigi Janus (pomnik odsłonięto w 1971 roku). Opisano starania dzieci o budowę monumentu oraz zbiórki makulatury i funduszy na rzecz upamiętnienia ofiar obozu (zob. zdjęcia: Wspólnym wysiłkiem pomnik wznosimy 1,2). O inicjatywie wspomniała także prasa (zob. zdjęcia: Artykuł Powszechna zbiórka makulatury na budowę pomnika oraz Artykuł Młodzież szkolna na pomnik).

Główne zbiory dot. obozu przy Przemysłowej znajdują się w Szkolnym Muzeum (szczegóły - patrz zakładka - Izba Pamięci).  Szkoła przechowuje też szkolne kroniki i wydania okolicznościowe z wpisami na temat obozu;

Dzieci w Izbie Pamięci

Przekazanie sztandaru

SZKOŁA PODSTAWOWA nr 81 w ŁODZI im. BOHATERSKICH DZIECI ŁODZI

Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt

Niemiecki obóz dla polskich dzieci