(Źródło - Archiwum IPN
Instytut Pamięci Narodowej zasoby dot. historii obozu przy ulicy Przemysłowej w Łodzi
Poza moim zasięgiem znalazło się archiwum Instytut Pamięci Narodowej, który posiada największy spośród wszystkich polskich archiwów zbiór dokumentów na temat Obozu przy ul. Przemysłowej. Zostały one odziedziczone po Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi, która prowadziła śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych przez niemiecką załogę i zbierała potrzebną w tym celu dokumentację. Znajdują się tam również akta z procesu Eugenii Pol (Pohl). Można wręcz stwierdzić, że znajdują się tam najważniejsze wykorzystywane do tej pory źródła. Niestety z katalogu IPN można korzystać jedynie za pośrednictwem komputerów znajdujących się w czytelniach poszczególnych oddziałów Instytutu. Odnalezienie tych dokumentów nie powinno być zbyt trudne. Kwerendę można zlecić pracownikom IPN, którzy wykonają ją bezpłatnie. Wniosek badawczy najlepiej złożyć w łódzkiej siedzibie (przy ul. Orzeszkowej), gdzie przechowywane są akta dotyczące badanej tematyki. O wynikach kwerendy zleceniodawca jest sukcesywnie informowany drogą mailową, a znalezione materiały można obejrzeć w czytelni dowolnego oddziały Instytutu. Także ta usługa jest całkowicie darmowa, jednak transport dokumentów z Łodzi może potrwać nawet kilka tygodni. Poszukiwania można również przeprowadzić osobiście, informacje na temat dokumentów przechowywanych w łódzkim archiwum IPN dostępne są również we wszystkich pozostałych oddziałach. Fotokopie dokumentów przechowywanych w archiwach IPN na własny użytek można robić bez ograniczeń, jednak każdą z kopii należy zgłosić na specjalnym formularzu. Badacze przed habilitacją muszą dołączyć do wniosku o przeprowadzenie kwerendy oraz udostępnienie materiałów zaświadczenie z podpisem samodzielnego pracownika naukowego (doktora habilitowanego lub profesora).
(Źródło - częściowe wyniki kwerendy przeprowadzonej na potrzeby projektu przez Piotra Budzyńskiego, doktoranta Instytutu Historii UŁ)
Zawartość zasobu historycznego IPN:
Instytut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ze szczególnym wskazaniem na Oddział IPN w Łodzi, jest właścicielem najobszerniejszej dokumentacji dot. obozu przy ul. Przemysłowej w Łodzi. Same akta prokuratorskie to 28 tomów, liczących łącznie 9404 kart, a akta podręczne prokuratora to kolejne 23 tomy, liczące łącznie 5829 kart (dane uzyskane z Oddziału IPN w Krakowie przy okazji realizacji zlecenia na usługę reprodukcyjną). Akta prokuratorskie, akta podręczne prokuratora oraz nagrania dźwiękowe procesu, liczące 24 taśm, a także zdjęcia w IPN-owskiej bazie zdjęciowej (na koniec grudnia 2020 r. znajdowało się w niej 240 zdjęć dot. historii obozu przy Przemysłowej - portretowych - tzw. policyjnych oraz zbiorowych, głównie ilustrujących życie obozowe) to obszerne jednostki archiwalne, jednoznacznie kojarzące się z historią obozu przy ulicy Przemysłowej, których z pewnością nie pominie badacz zainteresowany wspomnianym obozem. Dodatkowo w Archiwum Cyfrowym IPN można natrafić na kilkanaście innych uzupełniających jednostek archiwalnych dot. badanego zagadnienia.
Główne jednostki archiwalne dot. obozu przy ul. Przemysłowej w
Łodzi:
IPN Łd, 503/106, t. 1-23, Akt [powinno być - Akta] prokuratora w sprawie przeciwko: Pol/Pohl Eugenii, wychowawcy i nadzorczyni niemieckiego obozu dla dzieci i młodzieży polskiej przy ul. Przemysłowej w Łodzi, podejrzanej o uczestnictwo w zabójstwach oraz fizyczne i psychiczne znęcanie się nad więźniami obozu, tj. o czyny z art. 1 pkt 1 Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 VIII 1944 r., Sąd Wojewódzki w Łodzi (1974-1983)
IPN Łd, 504/1, t. 1-23, Akta podręczne prokuratora w sprawie przeciwko Eugenii Pol vel Genowefie Pohl, 2 VII 1970 - 14 II 1974 r.
IPN Łd 573/1 t. 1-24, Nagrania dźwiękowe z procesu przed Sądem Wojewódzkim w Łodzi w sprawie karnej przeciwko: Pol/Pohl Eugenia, wychowawca i nadzorca niemieckiego obozu dla dzieci i młodzieży polskiej przy ul. Przemysłowej w Łodzi, podejrzana o uczestnictwo w zabójstwach oraz fizyczne i psychiczne znęcanie się nad więźniami obozu, tj. o czyny z art. 1 pkt 1 Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 VIII 1944 r., Sąd Wojewódzki w Łodzi (1974-1983)
Powyższa forma zapisów pochodzi z artykułu Artura Ossowskiego - Naczelnika Oddziałowego Biura Edukacji Narodowej IPN w Łodzi, jednego z nielicznych historyków zajmujących się historią obozu przy Przemysłowej, opublikowanego w 2018 roku w jednej z nielicznych współczesnych publikacji IPN o dziecięcym obozie (por. A. Ossowski, Proces Eugenii Pol a historia Polen-Jugendverwahrlager [w:] Łódź pod okupacją 1939-1945, red. T. Toborek, M. Trębacz, Łódź-Warszawa 2018, s. 341-375).
Opisy omawianych jednostek archiwalnych przybierają trochę inną formę w korespondencji IPN (Źródło - pismo z 20.04.2020 r. z IPN - KŚZpNP Oddział w Łodzi - w dokumentacji Stowarzyszenia U siebie-At home/Urszuli Sochackiej) IPN Ld, 503/106, t. 1-23, Akta w sprawie karnej przeciwko: Pol/Pohl Eugenia, wychowawca i nadzorca niemieckiego obozu dla dzieci i młodzieży przy ul. Przemysłowej w Łodzi, oskarżona o uczestnictwo w zabójstwach oraz fizyczne i psychiczne znęcanie się nad więźniami obozu, tj. o czyny z art. 1 pkt 1 Dekretu PKWN z dnia 31-08-1944 r. IPN Ld 504/1 t. 1-23, Akta śledztwa przeciwko: Pol Eugenia, imię ojca: Jan, data urodzenia 23-02-1923, podejrzanej o to, że w latach 1942-1944 jako nadzorczyni w obozie pracy przymusowej dla dzieci i młodzieży w Łodzi brała udział w zabójstwach osadzonych, tj. o przestępstwo z art. 1 pkt 1 dekretu z dnia 31-08-1944r. IPN Ld 573/1 t. 1-24, Nagrania dźwiękowe z procesu przed Sądem Wojewódzkim w sprawie karnej przeciwko: Pol/Pohl Eugenia, wychowawca i nadzorca niemieckiego obozu dla dzieci i młodzieży przy ul. Przemysłowej w Łodzi -w miejsce znaków sygnatury "Łd" pojawia się "Ld". W przypadku pierwszej jednostki archiwalnej Pol jest określana jako "oskarżona" a nie "podejrzana", w opisie drugiej jednostki w odniesieniu do obozu pojawia się określenie "obóz pracy przymusowej dla dzieci i młodzieży", a akta nie są określane jako "akta prokuratora" lub "akta podręczne prokuratora", ale jako "Akta w sprawie karnej" lub "Akta śledztwa". Tytuł archiwalnej teczki z pierwszej jednostki archiwalnej brzmi: Akta w sprawie karnej Eugenii Pol. Opis sporządzony przez IPN i zamieszczony na zewnętrznej teczce wskazuje na aktotwórcę - Sąd Wojewódzki w Łodzi i właściciela - IPN - KŚZpNP Oddział w Łodzi. Tytuł zewnętrznej teczki brzmi: Akta prokuratora w sprawie przeciwko... [cd. zapisu jak w publikacji A. Ossowskiego; Pol jest tu określana jako podejrzana]. Dodatkowa uwaga: w przypadku wszystkich cytowanych dokumentów Ossowski zastosował te same daty skrajne jednostki archiwalnej (1974-1983), jednak te zmieniają się przy kolejnych tomach. Dla porównania - inny ówczesny pracownik Oddziału IPN w Łodzi, a dziś pracownik UŁ - dr Andrzej Czyżewski - numeru sygnatury nie opatruje opisem zawartości całej jednostki, ale uzupełnia ją o tytuł cytowanego/omawianego dokumentu (por. A. Czyżewski, Obóz dziecięcy w Łodzi jako element polityki pamięci historycznej PRL [w:] Łódź pod okupacją 1939-1945, red. T. Toborek, M. Trębacz, Łódź-Warszawa 2018, s. 377-413).
Dostęp: Poza moim zasięgiem - określenie użyte przez wykonawcę kwerendy, której przedmiotem było odnalezienie w bazach online materiałów źródłowych dot. historii obozu przy ulicy Przemysłowej, celnie charakteryzuje poziom dostępności samych jednostek archiwalnych i automatycznie - zawartych w nich informacji, jak i danych, które mogłyby być pomocne w samym odszukaniu zbiorów. Wspomniana przez Budzyńskiego wstępna kwerenda w wykonaniu pracownika IPN jest możliwa dopiero po weryfikacji osoby poszukującej informacji na dany temat, a efekty poszukiwań w dużej mierze są zależne od ilości danych posiadanych/przekazanych przez poszukującego. Celem przeprowadzenia badań naukowych ewentualnie znalezienia danych do publikacji, należy złożyć wniosek "badawczy" lub "dziennikarski", skierowany do dyrektora oddziału IPN właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub siedziby wnioskodawcy. Złożenie wniosku, który musi zostać zatwierdzony przez samodzielnego pracownika naukowego/instytucję, jest warunkiem uzyskania dostępu do jednostek archiwalnych składających się na zasób historyczny IPN. Ich opisy są zamieszczane w ogólnopolskim systemie informacji cyfrowej Cyfrowe Archiwum, dostępnym w czytelniach IPN. Na ich podstawie poszukujący informacji może stworzyć interesującą własną bazę tematyczną. Efektywność poszukiwań jest wypadkową poziomu archiwizacji danych, znajomości systemu informacji cyfrowej przez pracowników IPN oraz wiedzy, determinacji i cierpliwości poszukującego. W przypadku zdigitalizowanych jednostek archiwalnych, dostęp do zasobów nie łączy się z przesyłaniem teczek (i oczekiwaniem na nie) do właściwego dla badacza oddziału IPN, jednak przykładowo praca badacza korzystającego z zasobów IPN w Krakowie wiąże się z wielokrotnymi podróżami z Krakowa do Czytelni Akt Jawnych w Wieliczce.
Ww. najważniejsze jednostki archiwalne dot. obozu przy Przemysłowej stały się częścią zasobów IPN między rokiem 2010 a 2012 (IPN Ld, 503/106, t. 1-23 - akta Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie - w 2010 roku przekazane do zasobu Oddziałowego Archiwum w Łodzi przez Archiwum IPN w Warszawie; IPN Ld 504/1 t. 1-23 - akta przekazane przez Prokuraturę Okręgową w Łodzi w 2010 roku; IPN Ld 573/1 t. 1-24 - akta Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie przekazane IPN w 2011 roku). Digitalizacja tych pierwszych miała miejsce w latach 2011-2012 (na wniosek U. Sochackiej, prowadzącej w Krakowie badania na temat obozu przy ul. Przemysłowej w Łodzi), a tych ostatnich - w 2014 roku. Pochodzenie dokumentów odzwierciedlają uwidocznione na nich sygnatury - obok archiwalnych- stare, odwołujące się do numeracji nadanej np. przez Oddział inny niż łódzki oraz przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie. (Źródło - pismo z 20.04.2020 r. z IPN - KŚZpNP Oddział w Łodzi - w dokumentacji Stowarzyszenia U siebie-At home/Urszuli Sochackiej)
Oddziałowe Archiwum IPN w Łodzi nie dysponuje odrębną bazą zawierającą opisy jednostek dotyczących historii obozu przy Przemysłowej, a jej przygotowanie wykracza poza ustawowy zakres zadań IPN lub poza zakres projektów aktualnie realizowanych/współrealizowanych przez Oddziałowe Archiwum IPN w Łodzi, Oddziałowe Biuro Badań Historycznych w Łodzi oraz Oddziałowe Biuro Edukacji Narodowej w Łodzi. Zestawienie zasobów IPN w odniesieniu do obozu przy Przemysłowej nie zostało do tej pory udostępnione w żadnej z publikacji IPN. Oddział IPN w Łodzi odmówił przygotowania zestawienia zasobów IPN na potrzeby projektu "Obóz przy (?) ulicy Przemysłowej w Łodzi", a tym samym na potrzeby osób poszukujących danych dot. historii, która wymaga badań, opisu i upowszechnienia. (Źródło - pismo z 18.09.2020 r. z IPN - KŚZpNP Oddział w Łodzi - w dokumentacji Stowarzyszenia U siebie-At home/Urszuli Sochackiej oraz korespondencja mailowa IPN/U. Sochacka - w dokumentacji U. Sochackiej)
W ramach kwerendy przeprowadzonej na potrzeby projektu został odnaleziony zamieszczony na stronie IPN 3-zdaniowy opis historii obozu autorstwa Krzysztofa Kolasy, opatrzony kilkoma zdjęciami obozowymi, skanem Wyroku Sądu Wojewódzkiego w Łodzi i Volkslisty Eugenii Pohl. Cytuję część dot. zasobów Oddziału IPN w Łodzi: Jedną z najokrutniejszych strażniczek była Eugenia Pohl/Pol, skazana 2 kwietnia 1974 r. przez Sąd Wojewódzki w Łodzi na 25 lat pozbawienia wolności. W zasobie Oddziału IPN w Łodzi znajdują się materiały śledztwa prowadzonego przez Prokuraturę Wojewódzką dla m. Łodzi, jak również akta kontrolne śledztwa prowadzonego przez Wydział Śledczy KM MO w Łodzi oraz wspomnianej powyżej sprawy karnej. Na szczególną uwagę zasługuje obszerny materiał dowodowy (dokumenty i fotografie z okresu II wojny światowej) oraz nagrania dźwiękowe z procesu (ścieżka dostępu: https://ipn.gov.pl - archiwa - archiwalia - archiwalia Łódź - https://ipn.gov.pl/pl/archiw/archiwalia/archiwalia-lodz/36058,Proces-Eugenii-PohlPol.html - dostęp 20.12.2020 r.) (Źródło - wyniki kwerendy przeprowadzonej na potrzeby projektu przez Piotra Budzyńskiego, doktoranta Instytutu Historii UŁ)
Wśród wyników kwerendy nie znalazły się natomiast dane udostępnione na stronie IPN w zakładce inwentarz archiwalny (ścieżka dostępu: https://ipn.gov.pl/ - zakładka archiwa (https://ipn.gov.pl/pl/archiw/struktura) - zakładka archiwa i pomoce archiwalne (https://ipn.gov.pl/pl/archiw/inwentarz-i-pomoce-arch) - zakładka inwentarz archiwalny (https://inwentarz.ipn.gov.pl/). Po wpisaniu w wyszukiwarkę frazy obóz przy Przemysłowej pojawia się 51 rekordów, w tym 44 dotyczące poszukiwanego obozu. Wśród nich znajdują się jednostki archiwalne będące na stanie różnych oddziałów IPN, a najwięcej z nich, z sygnaturą początkową Ld 225, to dokumentacja/korespondencja dot. wydawania zaświadczeń o pobycie w obozie. Po wpisaniu w wyszukiwarkę frazyEugenia Pohl pojawiają się 3 trafione na 3 odnalezione rekordy (dla porównania: Eugenia Pol - na 7 - 6 trafionych, Genowefa Pohl - 1 niewłaściwe). Na uwagę zasługuje jednostka IPN Ld 225/65. Tytuł: Materiały Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi dotyczące powołania i działalności "Zespołu do badania zbrodni popełnionych na dzieciach polskich przez hitlerowców w latach 1939-1945" za lata 1970-1971. Opis: M.in.: protokół zebrania informacyjno-organizacyjnego zespołu z 27 października 1970 r., wykazy członków OKBZH w Łodzi oraz członków zespołu, korespondencja dot. powoływania członków oraz organizacji prelekcji i wystaw. Zał.: zaproszenia na otwarcie wystaw i odsłonięcie pomnika Martyrologii dzieci z 1971 r., pokwitowania odbioru materiałów wypożyczanych przez OKBZH w Łodzi w celu organizacji wystawy poświęconej obozowi dla dzieci i młodzieży przy ul. Przemysłowej w Łodzi. [zachowano oryginalną formę zapisu]. Co prawda opis Inwentarza archiwalnego informuje, że jest otwartym przewodnikiem po zasobach, systematycznie uzupełnianym o kolejne rekordy, a pełna baza danych o zasobie archiwalnym IPN udostępniana jest uprawnionym Użytkownikom na dotychczasowych zasadach we wszystkich czytelniach Instytutu na terenie kraju, trudnym do określenia wydaje się kryterium wyboru jednostek archiwalnych, których opisy udostępniono na stronie IPN, w bazie ogólnie dostępnej.
Pod odnalezionym w ramach kwerendy linkiem - https://lodz.ipn.gov.pl/pl6/aktualnosci/127915,Oboz-na-Przemyslowej-Poznaj-nasz-strach.html - znajduje się film na temat obozu (produkcja Oddziału IPN w Łodzi, z końca ubiegłego - 2020 roku). Jednak w kontekście poziomu zaawansowania archiwizacji/dostępności do źródeł w odniesieniu do najobszerniejszej dokumentacji dot. interesującego nas tematu, będącej na stanie IPN, najważniejsze wydaje się ostatnie zdanie opisu zamieszczonego pod filmem: [...] historia niemieckiego obozu pracy dla polskich dzieci przy ul. Przemysłowej w Łodzi wymaga dalszych badań i popularyzacji, by pamięć o nim przetrwała wśród przyszłych pokoleń, a relacje jego ofiar dotarły do współczesnego odbiorcy.. [zachowano oryginalną formę zapisu].
Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt
Niemiecki obóz dla polskich dzieci